ملاحظات و مخاطرات مصرف گیاهان دارویی رایج در عطاری

به گزارش ایفدانا به نقل از روابط عمومی معاونت غذا و دارو دانشگاه ایران-گیاهان از زمان­های بسیار قدیم برای درمان بیماری­ها استفاده می­شده و به عنوان پایه­های اصلی درمانگری بوده است و به عنوان اولین و در دسترس­ ترین منابع برای درمان بیماری­ها در کشورهای مصر، هند، بابل، آشور، یونان، چین، ایران و در طب اسلامی کاربرد داشته است.  مصرف گیاهان دارویی با پیشرفت علم و بهبود سطح اقتصادی جوامع، کاهش یافته و داروهای شیمیایی جایگزین آنها شدند. اما در چند دهه اخیر با توجه به اثبات اثرات نامطلوب داروهای شیمیایی، مردم بیشتر به مصرف گیاهان دارویی روی آورده اند.
 
استفاده از گیاهان دارویی در کشورهای توسعه نیافته بیشتر از کشورهای توسعه یافته است و طبق آمار سازمان بهداشت جهانی ۸۰ درصد مردم جهان از گیاهان برای درمان مشکلات بالینی استفاده می­کنند.  در یک مطالعه بر روی کودکان زیر ۱۰ سال ایرانی، مشخص شده است که ۳۰و نیم درصد آنها از گیاهان دارویی استفاده می­کرده­اند که بیشتر برای رفع عوارضی هم چون دل پیچه و سرماخوردگی بوده است. همچنین مشخص شد کودکانی که برای بهبود خواب از گیاهان دارویی استفاده می­کرده­اند از کیفیت خواب بالاتری برخوردار بوده­اند.
 
بسیاری از افراد بین گیاهان دارویی و داروهای گیاهی تفاوتی قائل نیستند. گیاهان دارویی شامل قسمت­هایی از گیاه است که بدون هرگونه فرآوری، در عطاری ­ها عرضه می­شود مانند زیره، رازیانه، هل یا دارچین اما داروهای گیاهی، در کارخانجات داروسازی و از فرآوری گیاهان دارویی در شرایط خاص تهیه می­شوند. عطاری­ ها، تنها مجاز به عرضه گیاهان دارویی (با رعایت شرایط خاص بهداشتی) می­باشند. هرچند در کشور ما استفاده از گیاهان دارویی و داروهای گیاهی رایج از جنبه قانونی، مجاز است ولی در خصوص استفاده از این اقلام، در بین پزشکان، اتفاق نظر وجود ندارد.
 
برگ، گل، دانه، میوه، ساقه، ریشه، سرشاخه و پوست از جمله قسمت­ های کاربردی گیاهان دارویی است. بر اساس خاصیت درمانی مورد نظر، نحوه مصرف و دوز مصرف گیاهان دارویی متفاوت است. گیاهان دارویی بیشتر برای درمان بیماری­ های گوارشی، عصبی- روانی، ایمنی- التهابی کاربرد دارند.  با وجود اثرات درمانی گیاهان دارویی، با مصرف آن‌ها امکان بروز عوارض مانند مشکلات کلیوی، اثرات سمی بر روی جنین و عوارض جانبی در جراحی و بیهوشی نیز وجود دارد. بنابراین پیشنهاد می­شود گیاهان دارویی بعد از مشورت با متخصصین مرتبط مصرف شوند.
 
به طور معمول بر روی گیاهان دارویی تعداد زیادی از باکتری‌ها وجود دارند که منشا آنها اغلب از خاک می‌باشد. روش‌های قدیمی برداشت، خشک­ کردن، بسته ­بندی، و ذخیره سازی نیز ممکن است باعث آلودگی بیشتر گیاهان دارویی شوند. طبق نتایج به دست آمده، بیشترین درصد آلودگی گیاهان دارویی مربوط به فصل زمستان و کمترین میزان آلودگی مربوط به فصل بهار و پاییز می‌باشد که این نکته نشانگر این موضوع است که هر چه از زمان برداشت این گیاهان (که اکثراً فصل بهار می­باشد) زمان بگذرد، احتمال وجود آلودگی نیز افزایش می­یابد؛ که این موضوع، مربوط به عدم رعایت اصول اولیه در جمع­آوری، نگهداری، بسته ­بندی و نقل و انتقال گیاهان دارویی می­باشد. اگر این‌ موارد مورد بررسی قرار نگرفته و تیمار‌های مناسب روی آنها اعمال نشود باعث تخریب سریع این محصولات شده درنتیجه بیماری‌های مختلف در انسان را ایجاد می‌کنند.
 
 آلودگی خاک‌ها و محیط‌های آبی با فلزات سنگین، یکی از مشکلات جدی و در حال گسترش است. ورود فلزات سمی از طریق فعالیت‌های انسانی، باعث آلودگی بسیاری از خاک‌ها شده است مقادیر اضافی فلزات در خاک می‌تواند منجر به جذب بیشتر آنها توسط ریشه گیاهان شود. از خصوصیات این فلزات، پایداری آنها در محیط می‌باشد؛ زیرا فلزات سنگین نمی‌توانند مانند بیشتر آلوده‌کننده‌های آلی دیگر، از طریق فرآیندهای شیمیایی یا زیستی در طبیعت تجزیه شوند. گیاهان دارویی که در زمین‌های آلوده رشد می‌کنند و همچنین استفاده از سموم و آفت‌کش‌ها دارای جیوه، سرب و ...     و استفاده از آب‌های آلوده می‌تواند موجب آلودگی گیاهان دارویی به فلزات سنگین شود.
 
 فلزات سنگین با ایجاد ساز و کارهای متعدد، سبب به هم خوردن تعادل در موجودات زنده به ویژه انسان می‌شوند، از مهمترین اختلالات و عوارض آنها می‌توان به سرطان زایی، اثر بر سیستم اعصاب مرکزی و محیطی، اثر بر روی پوست، اثر بر روی سیستم خون، اثر بر سیستم قلبی ـ عروقی، آسیب به کلیه و تجمع در بافت‌ها اشاره کرد. با توجه به این‌که بیشتر مصرف کنندگان از گیاهان دارویی در ایران، افراد کهنسال دارای مشکلات قلبی ـ عروقی و نارسایی‌های کلیوی هستند، باید درخصوص مصرف طولانی مدت این محصولات ملاحظاتی در نظر گرفته شود. به طور کلی غلظت فلزات سنگین در گیاهان دارویی به محیط رشد آن‌ها، نوع گونه گیاهی، شرایط خشک ­کردن، ذخیره سازی، حمل و نقل و فرآوری آن‌ها بستگی دارد.
 
     در ایران با توجه به افزایش روند توسعه صنعتی در برنامه ساخت، احداث صنایع و کارخانه‌ها و فعالیت­ های کشاورزی از قبیل استفاده از آفت‌کش‌های حاوی جیوه، حشره‌کش‌های آرسنیکی و کودهای حاوی کادمیم در اکثر مناطق، خصوصاً استان‌های شمالی و شمال غربی کشور، آلودگی خاک به فلزات سنگین افزایش یافته است. در ایران گیاهان دارویی اغلب از بین گیاهان خود رو و مکان‌های نامعلوم از طبیعت جمع­آوری شده و به دلیل امکان برداشت از مکان‌های آلوده، احتمال به خطر افتادن سلامت و ایمنی مصرف کنندگان وجود دارد.
 
از جمله مشکلاتی که در زمینه عرضه گیاهان دارویی وجود دارد، آن­ است که به دلیل قرار گرفتن گیاهان در معرض هوای آزاد و همچنین براثر رفت و آمد انسان­ها و وسایل نقلیه و آلودگی‌های محیطی، گیاهان به راحتی آلوده می­شوند. از آنجا که در کشور ما گیاهان دارویی بیشتر به صورت سنتی و بدون بسته ­بندی مناسب در عطاری‌ها عرضه می‌شوند لذا احتمال آلودگی خیلی بالاتر است.
 
در بسیاری از موارد، مواد موثر گیاهان دارویی و خصوصاً اسانس‌ها بر اثر تابش مستقیم نور تحت تاثیر قرار می‌گیرند، این مطلب در مورد گیاهان گران قیمت بیشتر مورد توجه است. به مصرف کنندگان توصیه می‌شود بیشتر از آن دسته گیاهان دارویی استفاده کنند که برای مصرف، باید حرارت ببینند و نیز توصیه می‌شود از عطاری‌هایی که استاندارد‌ها را رعایت می‌کنند و بهداشتی هستند، گیاه دارویی مورد نیاز خود را تهیه کنند تا حضور میکروب‌ها در گیاهان حداقل ممکن باشد.
 
 با توجه به اهمیت موارد ذکر شده در خصوص بسته­ بندی گیاهان دارویی و تاثیر بلاشک آن در سلامت و اثربخشی گیاهان دارویی، ضوابط واحدهای متقاضی بسته ­بندی گیاهان دارویی توسط اداره کل امور فرآورده­های طبیعی، سنتی و مکمل سازمان غذا و دارو، تدوین و در اختیار همگان قرار گرفته است.
 
  
گردآوری و تنظیم محتوا: رسول اسفندیار و فائزه حسین زاده راد؛ کارشناسان اداره نظارت و ارزیابی فرآورده‌های طبیعی، سنتی و مکمل معاونت غذا و دارو دانشگاه ایران